czas: 139 min.

gatunek: opera

premiera: 1790

nagranie: Drottningholm, 1984

kompozytor: Wolfgang Amadeus Mozart

libretto: Lorenzo da Ponte

Cosi fan tutte - Wolfgang Amadeusz Mozart

Podobno rzecz oparta była na historii autentycznej. Dwaj młodzi oficerowie wysławiali piękność i cnotę swych narzeczonych. Przysłuchujący się temu pewien wiedeński arystokrata, stary sceptyk, założył się, że dowiedzie im, jak wątpliwa jest wierność kobiet. Wystarczyła zręczna mistyfikacja i kilka prostych zabiegów teatralnych – kostium, pod którym ukryli się młodzieńcy, gorące zaklęcia miłosne i dramatyczne gesty, by skruszyć serca płochych niewiast.

Już wkrótce zdolne były zmienić obiekt swych uczuć i gotowe ulec „nowym” admiratorom. Podpisaniu gotowych kontraktów ślubnych zapobiegł niespodziewany „powrót” zbulwersowanych młodzieńców... Zakład został przegrany, zdrada odkryta. Pozostała gorzka prawda pocieszającego ich starca, iż „tak czynią wszystkie”…

Naiwna, wręcz nieprawdopodobna historyjka posłużyła genialnemu Mozartowi do stworzenia kolejnego arcydzieła – opery buffo Cosí fan tutte, ossia La scuola degli amante (Wszystkie tak czynią, czyli Szkoła kochanków), która stanowi jedno z najbardziej zadziwiających i niejednoznacznych dzieł dramatycznych w twórczości kompozytora. Powstała na zamówienie cesarza Józefa II, napisana w rekordowo krótkim czasie, późną jesienią 1789 roku.

Świetnie skonstruowane libretto Lorenza da Ponte, mieniąca się barwami i skrząca się niezwykłym blaskiem muzyka bez jednej zbędnej nuty – nadają tej operze niezwykłą lekkość i wdzięk. Jednocześnie jest ona jakby podszyta drugim dnem, zawiera w sobie elementy parodii i pastiszu, odnoszące się do samego gatunku (mieszając i odwracając elementy buffo i serio), jak i do „prawdy” o życiu i o człowieku, o kobiecie, mężczyźnie, o ich naturze oraz o relacjach pomiędzy nimi.

Kazimierz Kościukiewicz

COSI FAN TUTTE

Da Ponte był księdzem: święcenia dostał w roku 1773, lecz po sześciu latach został wygnany z Wenecji za rozpustę. Z Mozartem dobrali się w korcu maku, a w ich trzech wspólnych operach stężenie hormonów przerasta wszystko, co znajdziemy w Uprowadzeniu z seraju i Czarodziejskim flecie. Dodajmy, że w finale librett o nie mówi nam, kogo z kim „łączy” Don Alfonso. Wolno nam to zagrać, jak chcemy, a potem myśleć, co nam się spodoba...(...) O tajemnicę, dwuznaczność i delikatność uczuć, zadbała muzyka. Od dwóch stuleci komentatorzy wiodą spór o to, czy Mozart pisze ręka w rękę z Da Pontem – czy też wbrew niemu, skoro uczucia nieautentyczne, lub jawnie fałszywe, wyraża z równie wzruszającą szczerością, jak prawdziwe. Wie po prostu, jak trudno tu oddzielić prawdę od fałszu, że o tym właśnie mówi Cosi fan tutte i że będzie ciekawiej, jeśli w każdej chwili, każda postać będzie wierzyć głęboko we wszystko, co śpiewa.


Chór i Orkiestra Teatru Pałacowego w Drottningholm pod dyrekcją Arnolda Östmana
Wykonawcy:
Fiordiligi: Ann-Christine Biel, sopran
Dorabella: Maria Höglind, sopran
Despina: Ulla Severin, sopran
Ferrando: Lars Tibell, tenor
Guglielmo: Magnus Linden, bas
Don Alfonso: Enzo Florimo, bas

Nagranie dokonane w 1984 roku w Drottningholm

Wolfgang Amadeus Mozart

Wolfgang Amadeus Mozart (w formie spolszczonej Wolfgang Amadeusz Mozart, ur. 27 stycznia 1756 w Salzburgu, zm. 5 grudnia 1791 w Wiedniu) – niemiecki kompozytor i wirtuoz gry na instrumentach klawiszowych, którego twórczość związana była głównie z austriackim Wiedniem. Razem z Haydnem i Beethovenem zaliczany do trójki klasyków wiedeńskich.

Twórczość

Mimo iż Mozart żył niecałe 36 lat, zdążył pozostawić po sobie kilkaset skrzących się dowcipem i wyróżniających słynną mozartowską lekkością oraz melodyjnością utworów. Ponad 50 symfonii, kilkadziesiąt koncertów fortepianowych, skrzypcowych, fletowych i na inne instrumenty solowe z towarzyszeniem orkiestry, blisko 20 mszy (a także słynne, acz niedokończone przez niego „Requiem”) oraz inne utwory muzyki kościelnej, 13 oper, które do dnia dzisiejszego znajdują się w repertuarze wszystkich teatrów operowych świata (zwłaszcza takie arcydzieła, jak „Uprowadzenie z seraju”, „Wesele Figara”, „Don Giovanni”, „Czarodziejski flet”, „Cosí fan tutte” czy też mniej znana u nas jego pierwsza większa opera „Idomeneo, król Krety”). Mozart napisał również wiele utworów kameralnych, solowych. Jest także pierwszym wielkim twórcą wśród zawodowych kompozytorów piszących muzykę rozrywkową (tańce, divertimenta, serenady na czele z „Eine kleine Nachtmusik (KV 525)”).

Opery

Mozart z największym entuzjazmem, o którym świadczą również jego listy, pisał opery. W ciągu niespełna 23 lat skomponował ponad 20 dzieł scenicznych, przede wszystkim w panującym wówczas stylu włoskim i do włoskich na ogół tekstów.

W 1767 Mozart skomponował swoją pierwszą operę, jeśli można jej mianem określić scholastyczny dramat muzyczny Apollo et Hyacinthus (KV 38). Kolejna Bastien i Bastienne (1768, KV 50=46b) dała już całkiem inny rezultat. Młody muzyk był już zdolny do panowania nad tematem, a jego muzyka emanowała sielankową radością i urokiem spontaniczności. La finta semplice (1768, KV 51) jest pierwszym podejściem Mozarta do gatunku określanego opera buffa (opera komiczna).

Później, na zlecenia otrzymane w Mediolanie i Salzburgu, powstały pierwsze włoskie opery (opera seria i serenata teatrale: Mitridate re di Ponto (1770, KV 87), Ascanio in Alba (1771, KV 111), Il sogno di Scipione (1771, KV 126), Lucio Silla (1772, KV 135)). Pierwszym operom seria brakuje formalnej perfekcji starszego Mozarta. Libretta są nieprzekonujące i nieprawdopodobne, był to jednak powszechny mankament ówczesnych oper.

W dziele La finta giardiniera (1774-1775, KV 196), Mozart wraca do opera buffa, przewyższając wszystkie poprzednie wzory tego gatunku. Mimo wad libretta postacie nie są już schematyczne, lecz stają się autentycznymi osobowościami, zaś muzyka dobitnie przyczynia się do ich podkreślenia.

Wśród niewielu oper do tekstu niemieckiego najważniejsze są singspiele (śpiewogry) Uprowadzenie z Seraju i Czarodziejski flet. Chociaż legenda głosi (a film Miloša Formana Amadeusz ją utrwala), że po premierze Uprowadzenia z Seraju cesarz Józef II powiedział do Mozarta: „za dużo nut”, utwór odniósł ogromny sukces i przyniósł kompozytorowi sławę również poza Wiedniem. „Modna w tym czasie stylizacja muzyki „tureckiej” polegała na większej niż zazwyczaj ilości szybkich dźwięków w dynamice forte, obecności „egzotycznych” ozdobników o nietypowej chromatyce i „janczarskiej” instrumentacji (w rozbudowanym finale 2 aktu).”

Trzy najwybitniejsze włoskojęzyczne opery Mozarta powstały do librett napisanych przez Lorenza Da Ponte. Są to Wesele Figara, Don Giovanni i Così fan tutte.

Wesele Figara (1786, KV 492) zostało oparte na Le marriage de Figaro Pierre’a Beaumarchais, dziele, które było źle przyjęte i rzadko wykonywane we Francji z powodu krytyki wad dominujących klas społecznych (duchowieństwa i arystokracji), przeciwstawionych zdrowemu duchowi Trzeciego Stanu. W Austrii opera Mozarta także spotkała się ze sprzeciwem ze strony dworu cesarskiego, chociaż Da Ponte usunął z oryginalnego tekstu najbardziej drastyczne wątki polityczne, podtrzymując jednak naganną ocenę postępowania hrabiego Almavivy. Opera została po raz pierwszy wykonana wiosną 1786 w wiedeńskim Burgtheater, odnosząc ogromny sukces. „Powstała „commedia per musica” – zabawna, ale z morałem i czytelną krytyką stosunków społecznych. Tradycyjna komedia charakterów ustąpiła w niej miejsca komedii sytuacyjnej, gdyż żadna z postaci nie jest śmieszna, a tym bardziej ośmieszana – zabawne są jedynie ich perypetie. W znakomitych ensemblach charaktery „kontrapunktują się”. Mozart najbardziej lubił sekstet w trzecim akcie, gdy stopniowo wyjaśniają się nieporozumienia narosłe w wyniku wcześniejszych intryg, ale każdy z bohaterów inaczej reaguje na tę zmianę sytuacji. Odczuwają oni radość, wzruszenie albo złość, a muzyka tę różnorodność reakcji wyśmienicie oddaje.”

Wyjątkowy sukces Wesele Figara odniosło w Pradze w Teatrze Narodowym Hrabiego von Nostitza (Stavovské divadlo). W efekcie u Mozarta zamówiono nową operę i powstał Don Giovanni, kolejna w dziejach teatru opowieść o uwodzicielu ponoszącym karę za niemoralny tryb życia.

Don Giovanni określany jest jako „wesoły dramat” (dramma giocoso), a równocześnie ma momenty dramatyczne, a nawet tragiczne. Romantycy najchętniej kończyli operę sceną, w której głównego bohatera pochłania piekło. W XX wieku zazwyczaj można obejrzeć na końcu sekstet z udziałem pozostałych (z wyjątkiem głównego bohatera, jak również Komandora) postaci, które tłumaczą, że obejrzeliśmy przypowiastkę z morałem służącą rozrywce, czyli taki właśnie „wesoły dramat”.

Uważa się, że muzyka tej opery jeszcze lepiej niż w Weselu Figara maluje zróżnicowane portrety psychologiczne bohaterów. „Główny bohater przyjmuje ton bohaterski, uwodzicielski lub prowokujący w zależności od okoliczności. Jego służący Leporello często bywa nieodparcie komiczny, ale w sytuacjach dramatycznych jest równie przejmujący jak postacie „poważne”. Bohaterki reprezentują trzy różne światy i trzy style muzyczne. Dramatyczno-liryczne są arie Donny Anny. Z barokową emfazą śpiewa Donna Elwira. Natomiast partia wieśniaczki Zerliny pełna jest rokokowego wdzięku i naiwności.”

Do singspielu (śpiewogry) Mozart powrócił, pisząc w 1791 r. Czarodziejski flet (KV 620) do baśniowego libretta, które napisał Emanuel Schikaneder. Był on również, jak byśmy dzisiaj powiedzieli, producentem i reżyserem pierwszej inscenizacji tej opery, w której ponadto śpiewał jedną z głównych ról – Papagena. Podobnie jak w Uprowadzeniu z seraju, także i w Czarodziejskim flecie dialogi są mówione (a nie śpiewane), i to w języku niemieckim, co było typowe dla singspieli przeznaczonych dla szerszej widowni niż opery seria we włoskim stylu i języku.

Chronologiczna lista oper:

• Udana naiwność (KV 51)
• Bastien i Bastienne (KV 50)
• Mitrydates, król Pontu (KV 87)
• Askaniusz w Albie (KV 111)
• Sen Scypiona (KV 126)
• Lucio Silla (KV 135)
• Rzekoma ogrodniczka (KV 196)
• Król pasterz (KV 208)
• Idomeneo, król Krety (KV 366)
• Uprowadzenie z seraju (KV 384)
• Dyrektor teatru (KV 486)
• Wesele Figara (KV 492)
• Don Giovanni (KV 527)
• Così fan tutte (KV 588)
• Łaskawość Tytusa (KV 621)
• Czarodziejski flet (KV 620)

Oprócz nich istnieją także opery niedokończone:

• Zaide (KV 344)
• Gęś z Kairu (KV 422)
• Mąż zawiedziony (KV 430)

Mozart napisał też muzykę do dramatu heroicznego Geblera – Thamos, król Egiptu (KV 345).

Utwory religijne

Muzyka sakralna Mozarta to głównie kompozycje wokalne, chociaż są też przykłady muzyki instrumentalnej, jak 17 Sonat kościelnych (lub organowych) na dwoje skrzypiec, kontrabas i organy (niektóre także z trąbkami i kotłami), skomponowanych między rokiem 1767 i 1780.

Kompozycje sakralne obejmują 19 mszy, wśród nich Weisenhaus Messe c-moll KV 139, pewną liczbę dzieł należących do gatunku Missa Brevis (tzw. msze krótkie), napisanych głównie w Salzburgu (KV 167-192-194-195 oraz tzw. Wróbla msza (KV 220)), a przede wszystkim Koronacyjna KV 317, Wielka Msza c-moll KV 427 (z nieukończonym Credo i brakującym Agnus Dei) i ostatnie dzieło Mozarta Requiem d-moll KV 626, napisane w 1791, po 8-letniej przerwie, gdy w ogóle nie komponował mszy, a ukończone przez Franza Xavera Süssmayra po śmierci Mozarta.

Do dzieł sakralnych należy szereg kompozycji innego rodzaju, wśród nich Kyrie, ofertoria, antyfony, motety (Exsultate, Jubilate KV 165 oraz bardzo znane Ave verum corpus KV 618).

Muzyka sakralna Mozarta prezentuje bogatą stylistycznie mozaikę: elementy tematów chorału gregoriańskiego spotykają się z surowymi kontrapunktami, niekiedy pojawiają się elementy operowe.